Loting in Vorarlberg: gesprekstechniek gericht op oprechte consensus

Door webmaster, 5 juni, 2019

Ook Vorarlberg, de Oostenrijkse deelstaat tussen Zwitserland en Tirol met rond de 400 duizend inwoners, is een laboratorium voor democratie. Het begon met de oprichting van het Büro für Zukunftsfragen in 1999, dat de opdracht kreeg om met oplossingen te komen voor steeds complexere sociaal-politieke problemen en de steeds grotere kloof tussen politiek en samenleving. Na mislukte pogingen met voorlichtingscampagnes en middels een zoektocht naar een effectieve én betaalbare procedure, kwam het bureau in 2004 de zogenoemde Wisdom Councils van Jim Rough op het spoor. Typerend voor zo’n Wisdom Council, in het Duits gewoon Bürgerrat genoemd, is dat er twaalf tot zestien gelote burgers bij elkaar worden gebracht en er gebruik wordt gemaakt van een gesprekstechniek die Dynamic Facilitation heet.

In de grondwet
Vanaf 2006 zijn er in Vorarlberg tientallen van dergelijke burgerraden georganiseerd. In 2013 voegde het parlement van deze deelstaat als eerste in Europa zelfs een passage aan de grondwet toe waarin de toewijding aan participatieve democratie werd vastgelegd. Elk jaar vinden er een of twee burgerraden plaats op deelstaatniveau, dus voor Vorarlberg als geheel, en een tot vijf op lokaal danwel regionaal niveau. De burgerraden brengen slechts advies uit aan de gekozen vertegenwoordigers en uitvoerende bestuurders; burgerraden in Vorarlberg nemen dus zelf geen beslissingen. Burgers kunnen ook op eigen initiatief een burgerraad in het leven roepen: een petitie met duizend handtekeningen volstaat.

Gelijkheid binnen de gelote groep
In 2016 verscheen het artikel Facilitating Inclusion: Austrian Wisdom Councils as Democratic Innovation between Consensus and Diversity van Hans Asenbaum in het Journal of Public Deliberation. Het interessante van dit artikel is dat het niet focust op het selectieproces van loting, maar op de fase die daarop volgt: het deliberatieve proces. Want hoe zorg je ervoor dat binnen de gespreksrondes tussen burgers bepaalde mensen niet de overhand krijgen? Komt iedereen even vaak aan het woord? En voelt iedereen zich vrij om te zeggen wat hij of zij denkt?

Dynamic Facilitation
Zoals gezegd wordt in Vorarlberg gebruik gemaakt van een gesprekstechniek die Dynamic Facilitation wordt genoemd. Hoe gaat dit in z’n werk? De gelote groep burgers wordt begeleid door twee moderatoren. Een moderator laat elke deelnemer uitvoerig aan het woord om diens zorgen over een bepaald probleem te uiten. Elke deelnemer krijgt daarvoor ongeveer 10 minuten de tijd, en wordt daarbij niet in de rede gevallen door de anderen in de groep. De zorgen van elke deelnemer worden gecategoriseerd, uitgediept en opgeschreven. Daarbij gaat het eerst alleen om zijn of haar zorgen, en dus nog niet niet om eventuele oplossingen.

Praten tegen moderatoren
Alle deelnemers komen op deze manier een voor een aan het woord. Ze spreken bijna alleen maar tegen de moderatoren, niet tegen de andere groepsleden. Als andere deelnemers zich vijandig opstellen, grijpen de moderatoren zowel verbaal als non-verbaal in, bijvoorbeeld door tussen twee mensen in te gaan staan en degene die het woord heeft rustig zijn of haar verhaal te laten doen, zonder angst voor tegenwerpingen. Deelnemers mogen overigens best ingaan op wat eerder door anderen is gezegd, maar blijven spreken tegen de moderatoren. De luisterende, waarderende houding van de moderatoren wordt gaandeweg overgenomen door de andere groepsleden. Op die manier kan er vertrouwen groeien. Tussendoor vatten de moderatoren samen wat er tot dan toe gezegd is. Deelnemers hoeven niet met meningen en argumenten te komen, maar kunnen ook persoonlijke verhalen vertellen. Tot slot wordt het belangrijkste eruit gedestilleerd. Dat wordt gedurende twee dagen besproken.

Deskundigen spelen geen rol
Bij Dynamic Facilitation spelen externe deskundigen geen rol. Aan de deelnemende burgers wordt vooraf ook geen literatuur ter hun beschikking gesteld, en ze krijgen ook niet de gelegenheid om deskundigen te raadplegen. Externe deskundigen zijn weliswaar onmisbaar om tot een goede beslissing te komen, maar worden in aparte groepen gehoord. Pas na afloop worden de ervaringswereld van de burgers enerzijds, en de bijdragen van de deskundigen uit de academische wereld en het maatschappelijke middenveld anderzijds, gecombineerd. De scheiding die in Vorarlberg is aangebracht tussen gewone burgers en experts heeft twee redenen.
1) Voor de deelnemers met wat minder zelfvertrouwen kunnen groepssessies met externe deskundigen intimiderend overkomen, wat hen er later van kan weerhouden hun eigen ervaringen openhartig te uiten.
2) Als deelnemers al vroeg in het proces in aanraking komen met externe expertise, kunnen ze hun oorspronkelijke gedachten - waar het hier nu juist om te doen is - in een bepaalde richting aanpassen.

Inzicht krijgen in het gezichtspunt van de ander
Terug dus naar de ervaringswereld van de burgers. De gedachte achter Dynamic Facilitation is dat er een open sfeer ontstaat waarin mensen van elkaar kunnen leren, van mening kunnen veranderen en samen nieuwe alternatieven kunnen ontwikkelen. Het doel is dat er consensus over het onderwerp onstaat; niet dat er een bepaalde meerderheidsbeslissing uit voortvloeit. In de genoemde twee dagen, dragen deelnemers ook eerst hun eigen oplossingen aan, die in een daaropvolgende fase kunnen uitkristalliseren in gezamenlijke oplossingen, dus gedragen door de groep als geheel. De consensus ontstaat doordat mensen een goed inzicht krijgen in het gezichtspunt van de ander, die dit vrijelijk en uitgebreid heeft kunnen uiten. Anders gezegd: doordat iedereen zich individueel goed heeft kunnen uiten, hebben de anderen daar goed van kunnen leren. Er ontstaat een “wij”, maar zonder dat mensen hun “ik” hebben hoeven inleveren.

Lagere overheden als aanjager
Oorspronkelijk was het Roughs bedoeling dat burgers de bijeenkomsten zelf zouden initiëren en dat de te behandelen kwestie zich gaandeweg zou aandienen. Waar Vorarlberg afwijkt van de door hem bedachte opzet, is dat het onderwerp al vooraf is bepaald: hetzij door gekozen politici, hetzij door burgers die handtekeningen onder een petitie hebben verzameld. Roughs concept is zich pas door inzet van lagere overheden als Vorarlberg echt gaan verspreiden.

Vier nadelen
Aan het eind van Asenbaums eerdergenoemde artikel noemt hij nog wel even wat nadelen van het in Voralberg gekozen proces. 
1) De gelote burgers mogen de gekozen politici slechts adviseren. Ze hebben dus niet de mogelijkheid zelf iets te beslissen.
2) De slotverklaring van de gelote burgers is vaak weinig specifiek. Dit komt omdat het de bedoeling is om tot consensus te komen en niemand buiten te sluiten, in plaats van tot een meerderheidsbeslissing te komen waar ook deelnemers tegen kunnen zijn.
3) Het komt voor dat maar liefst 90 procent van de gelote burgers deelname weigert. Daardoor is de groep burgers die wél instemt met deelname minder representatief; het zijn vooral de hoger opgeleiden en politiek actieve burgers die instemmen met deelname. Deze zelfselectie ondermijnt de legitimiteit.
4) De rol van de moderatoren is groot, maar moet dat tegelijkertijd ook zijn om gelijke en goede deelname van de burgers aan het proces te garanderen.

Kaartje met de locatie van Vorarlberg, in het westen van Oostenrijk


Bronnen:


Zie ook: